Zagrożenia hybrydowe – współczesne formy wywierania nacisku politycznego

Niezależnie jak daleko spojrzymy w przeszłość, ludzkości stale towarzyszy wojna. Ostatnie dekady mogły uśpić naszą czujność, ale wiemy już dobrze, że czasy relatywnego spokoju minęły. Co więcej, aktualnie narzędziami nacisku są nie tylko konwencjonalne metody z wykorzystaniem ciężkiej broni. Coraz większą rolę pełnią również hybrydowe zagrożenia.

Wraz z rozwojem technologicznym, rośnie spektrum niebezpieczeństw, z jakimi państwa i społeczeństwa mają do czynienia. Wojna XXI wieku opiera się nie tylko na wykorzystaniu klasycznych narzędzi. Agresorzy korzystają z działań hybrydowych, łącząc metody militarne i pozamilitarne, co stało się już charakterystyczne dla aktualnego sposobu prowadzenia wojny. Co więcej granice pomiędzy działaniami poniżej progu wojny i wojennymi mocno się zatarły.

Rola szpiegów, służb wywiadowczych i propagandy była znacząca już w poprzednich konfliktach i zatargach pomiędzy narodami. Jednak rozwój technologii tylko zaostrza te wyzwania. Nie byliśmy przygotowani na falę dodatkowych niebezpieczeństw, przed którymi obecnie stoi współczesny świat. Dlatego państwa członkowskie Unii Europejskiej współpracują w celu wzmacniania odporności na zagrożenia hybrydowe, a jednym z podjętych działań jest projekt EU-HYBNET.

Przykładów zagrożeń hybrydowych nie trzeba daleko szukać. W ostatnich latach obserwujemy między innymi rosyjską inwazję na Ukrainę, opierającą się na działaniach militarnych, poprzedzonych i wspieranych przez akcje dezinformacyjne i propagandowe. Byliśmy świadkami również wpływania na wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych, nasilania napięć i podziałów społecznych wokół Brexitu, a nawet doprowadzenia do ludobójstwa Rohingjów w Myanmarze.

Zwiększanie świadomości na temat zagrożeń hybrydowych jest konieczne by poprawić bezpieczeństwo. Choć nie ma jednego remedium na wszystkie aspekty współczesnych konfliktów, już sama współpraca, szczególnie na poziomie informacyjnym, jest krokiem w stronę budowania odporności.

Polska Platforma Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PPBW) jest jednym z partnerów EU-HYBNET, dlatego postanowiliśmy opowiedzieć o zmianach w sposobie wywierania nacisku politycznego i problemach wynikających z rozwoju zaawansowanych technologii. W artykule wyjaśniamy między innymi czym cechują się zagrożenia hybrydowe, kto jest najbardziej na nie narażony oraz jak zwiększać możliwości obronne.

Rozpoznanie zagrożenia

Podstawową cechą zagrożeń hybrydowych jest ich różnorodny charakter. To szeroki katalog ukrytych i niejawnych działań poniżej progu wojny w klasycznym jej rozumieniu, łączący w sobie zarówno ataki zbrojne, jak i nacisk pozamilitarny.

Głównym celem ataków hybrydowych jest destabilizacja struktury państwa, erozja zaufania publicznego wobec społeczeństwa obywatelskiego i fundamentów demokracji, a także osłabienie przeciwnika, na poziomie lokalnym, regionalnym, państwowym lub instytucjonalnym, poprzez oddziaływanie zarówno na aktorów politycznych jak i niepaństwowych.

Jak podkreśla raport NATO „A Strategic Communications Perspective”, cechą wyróżniającą zagrożenia hybrydowe jest ich zawiłość. Działania te są często trudne do jednoznacznej identyfikacji lub przypisania, ponieważ zarówno sprawcy, jak i ich intencje pozostają ukryte. Skutki takich zagrożeń są zazwyczaj rozproszone i mogą ujawniać się stopniowo, co znacząco utrudnia ich wczesne rozpoznanie i skuteczną reakcję.

Rodzaje zagrożeń hybrydowych

Zaprezentowanie wszystkich przykładów zagrożeń hybrydowych jest wręcz niemożliwe, ponieważ ich wachlarz stale się powiększa. Dla porządku stosuje się podział na kategorie, wśród których należy wymienić:

• dyplomatyczne,
• informacyjne,
• psychologiczne,
• cybernetyczne,
• technologiczne,
• energetyczne,
• militarne (pozostające poniżej progu wojny).

Działania charakterystyczne dla różnych kategorii prowadzone są równolegle, często przez długi czas.

Jak widać, większość działań hybrydowych realizowana jest poniżej progu otwartej wojny. Wykorzystywana jest tym samym szara strefa pomiędzy pokojem a konfliktem zbrojnym. Dlatego, mimo że pojęcia zagrożeń hybrydowych i wojny hybrydowej są ze sobą ściśle powiązane, warto wyraźnie rozróżnić ich zakres i charakter.

Zagrożenia hybrydowe a wojna hybrydowa

Zagrożenia hybrydowe odnoszą się do szerokiego spektrum potencjalnych działań podejmowanych przez podmioty państwowe lub niepaństwowe, stosujące metody zarówno konwencjonalne, jak i niekonwencjonalne. Przykładem działań może być dezinformacja, ataki cybernetyczne, presja ekonomiczna czy ingerencja polityczna. Działania te zazwyczaj prowadzone są poniżej progu wojny i mają na celu wykorzystanie słabości społecznych oraz instytucjonalnych.

Z kolei wojna hybrydowa to aktywna realizacja tych taktyk w trakcie otwartego konfliktu. Aby osiągnąć konkretne cele wojenne, wykorzystywane są zarówno siły militarne, jak i środki niemilitarne, takie jak cyberataki czy propaganda. Zagrożenia hybrydowe mają zwykle charakter rozciągniętych w czasie, trudnych do uchwycenia działań, natomiast wojna hybrydowa to świadome przejście do fazy otwartego konfliktu, w którym takie działania prowadzone są w sposób zintensyfikowany i eskalacyjny.

Podatność na ataki

Działania hybrydowe wymierzone są w najczulsze punkty państwa atakowanego. Zdecydowanie bardziej wrażliwe są kraje niestabilne, targane wewnętrznymi konfliktami i podziałami, często wynikającymi ze słabości rządów. Dodatkowo, niedostateczna edukacja medialna i szerzenie dezinformacji potęguje brak zaufania publicznego wobec społeczeństwa obywatelskiego. Słaba odporność na cyberprzestępczość i zależność energetyczna oraz naciski ekonomiczne również zwiększają podatność na ataki.

Jedną ze skuteczniejszych metod budowania odporności jest wspólne wypracowanie uniwersalnych metod radzenia sobie z atakami o charakterze hybrydowym. Pomimo współpracy w ramach różnych projektów europejskich, działania hybrydowe nadal stanowią zagrożenie dla państw członkowskich UE i NATO. Jako dobry przykład wykorzystania „słabego punktu” atakowanych można wskazać choćby kazus rosyjskich nacisków z wykorzystaniem pozycji siły ekonomicznej i energetycznej. Do realizacji swojej polityki, Rosja wykorzystała szereg działań cybernetycznych i dezinformacyjnych powiązanych ze podsycaniem niepokoju o stabilność ekonomiczną i energetyczną. W części państw Sojuszu (Niemcy, Turcja, Polska, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Ukraina) wykryto złożone cyberataki, które pośrednio miały dążyć do przerwania dostaw gazu ziemnego. Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej NATO.

Z kolei najbardziej dotknięta rosyjskimi atakami była i jest Ukraina. Państwo sąsiadujące z agresorem doświadczyło przerwania dostaw surowców i ataków cybernetycznych na elektrownie, które doprowadziły do przerw w dostępie do energii. Doszło również do bezprawnej aneksji Krymu, nie pomijając też aktualnej sytuacji – wojny hybrydowej w pełnym tego określenia znaczeniu.

W części państw Sojuszu (Niemcy, Turcja, Polska, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Ukraina) wykryto złożone cyberataki, które pośrednio miały dążyć do przerwania dostaw gazu ziemnego.

Zagrożenia hybrydowe – przykłady

Wymienione wcześniej kategorie działań hybrydowych możemy przypisać do tak zwanych operacji „kinetycznych” lub „niekinetycznych”. W ramach przykładów ataków kinetycznych możemy wskazać zajęcie terytorium przez nieoznakowanych żołnierzy, cyberataki na infrastrukturę krytyczną (np.: przerwanie łączności GSM) lub organizacja zamachu stanu. Z kolei działania niekinetyczne to różnorodne czynności dezinformacyjne i propagandowe, sponsorowanie radykalnych ruchów politycznych, stosowanie presji ekonomicznej czy też niejawne działania mające sprzyjać narastaniu kryzysu politycznego w innych państwach.

Na szczególną uwagę zasługuje kwestia zagrożeń psychologicznych i informacyjnych. Wysoce istotną rolę w destabilizacji sytuacji wewnętrznej stanowi wywoływanie niepokoju i wyraźnych podziałów społecznych. W czasach szybkiego rozwoju mediów społecznościowych, manipulowanie informacją i działania propagandowe są łatwe do przeprowadzenia zarówno dla ugrupowań politycznych i rządzących, jak również dla aktorów niepaństwowych.

Zagrożenia na poziomie informacyjnym przyjmują różne postaci. To szeroki wachlarz działań podejmowanych w celu oddolnego osłabiania zaufania i narastania konfliktów społecznych. W ustroju demokratycznym, gdzie obywatele mają pośredni wpływ na decyzje polityczne, spolaryzowane społeczeństwo nie sprzyja budowaniu bezpiecznego i odpornego systemu. Można uznać, że szerzenie fake-newsów i ingerencja w przestrzeń informacyjną są jednymi z częściej wykorzystywanych metod destabilizacji struktury państwa. Na poniższym diagramie widać jak duże spektrum działań w tym zakresie może zostać wykorzystane.

Rozwój sztucznej inteligencji – wada czy zaleta?

Pomimo coraz większej świadomości na temat działań hybrydowych oraz stale wzrastającej gamy metod radzenia sobie z nimi, zagrożeń wciąż przybywa – nie można być więc gotowym na każdą ewentualność. Istotną zmianą w sposobie wywierania nacisków politycznych jest intensyfikacja zagrożeń w domenie informacyjnej za pomocą sztucznej inteligencji (SI).

Wykorzystanie sztucznej inteligencji w działaniach hybrydowych to przede wszystkim automatyzowanie szerzenia dezinformacji. Dynamiczny rozwój oraz coraz większa dostępność narzędzi SI komplikują budowanie odporności na ataki informacyjne. Sztuczna inteligencja wykorzystuje wiele możliwości, od wprowadzania do obiegu medialnego fałszywych przekazów, po zaawansowane metody kreowania fake-newsów, między innymi przy użyciu technologii deep-fake (patrz: Diagram 1.).

Warto podkreślić, związany z rozwojem SI, aspekt finansowy. Uzyskanie dostępu do tych narzędzi oraz utrzymanie ich wymaga dużych funduszy, co jest osiągalne dla korporacji i zamożnych aktorów pozapaństwowych. Stwarza to zagrożenie dla państw o mniejszym potencjale, które mogą doświadczyć nie tylko ataków informacyjnych, ale również presji ekonomicznej. Schemat zagrożeń wynikających z dostępności SI zaprezentowano na Diagramie 2.

Możliwym jest również, że państwa autorytarne skorzystają z dostępu do SI w celu podważania fundamentów demokracji: wolnych wyborów czy dostępu do niezależnych mediów (poprzez, np.: próby dyskredytacji niezależnych źródeł informacji). Natomiast państwa o ustroju demokratycznym, mając świadomość tego zagrożenia, mogą podjąć działania profilaktyczne i obronne również przy użyciu SI. Sama technologia wciąż wymaga udoskonaleń, jednak nawet biorąc pod uwagę jej ograniczenia, jej dostępność zarówno potęguje odporność na zagrożenia hybrydowe, jak i niebezpieczeństwa z nich wynikające.

Przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym

Jednym z najważniejszych czynników wspomagających budowę odporności jest międzynarodowa współpraca. Zarówno państwa członkowskie NATO, jak i UE dążą do wspólnego opracowania metod obrony przed zagrożeniami hybrydowymi. W ramach tych działań Komisja Europejska przeprowadziła analizy rosyjskich i chińskich działań strategicznych, aby wypracować wspólne rozumienie zagrożeń hybrydowych oraz wesprzeć opracowywanie skutecznych polityk i działań zaradczych. Określiła również Wspólne ramy przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym, aby wzmocnić zdolności UE do zapobiegania, wykrywania i reagowania na zagrożenia hybrydowe poprzez zwiększenie świadomości, skoordynowane metody reakcji oraz ścisłą współpracę z NATO. Kolejną inicjatywą europejską, mającą na celu połączenie zasobów wielu instytucji, jest EU-HYBNET. Wśród partnerów projektu znajdują się zarówno organizacje pozarządowe, przedstawiciele służb państwowych oraz środowiska naukowe.

Zakres i rezultaty projektu EU-HYBNET

O ile ochrona przed naciskami ekonomicznymi, energetycznymi czy militarnymi pozostaje w rękach instytucji państwowych oraz unijnych, tak walka z dezinformacją i budowanie odporności psychologicznej może odbywać się również w ramach działalności lokalnej. Pięcioletni projekt EU-HYBNET promował przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym na różnych płaszczyznach. Jako przykłady można wskazać warsztaty, a wśród nich:

• „Przeciwdziałanie dezinformacji – odporni obywatele” zorganizowany przez PPBW wraz z Przedstawicielstwem Regionalnym Komisji Europejskiej we Wrocławiu,
• spotkanie dla młodzieży poświęcone edukacji medialnej i krytycznemu myśleniu, zorganizowane przez Młodzieżową Radę Miasta Poznania oraz PPBW,
• warsztaty Innovation and Standardisation Workshop (ISW) w Brukseli, poświęcone prezentacji i ocenie innowacyjnych narzędzi, takich jak platformy komunikacji kryzysowej, systemów monitorowania mediów, aplikacji do zgłaszania incydentów oraz narzędzi do przeciwdziałania dezinformacji.

Poprzez networking, innowacje oraz skoordynowane działania strategiczne zakończony w kwietniu 2025 roku projekt EU-HYBNET znacząco wzmocnił zdolność Europy do przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym. W ramach tej inicjatywy powstała szeroka społeczność 133 organizacji z 26 krajów – w tym przedstawicieli służb, instytucji naukowych, organizacji pozarządowych i sektora MŚP. Stała się ona podstawą dla wymiany wiedzy, wspólnego rozwiązywania problemów oraz budowania długoterminowej odporności na zagrożenia hybrydowe.

Jednym z kluczowych rezultatów projektu było opracowanie praktycznych rekomendacji służących zwiększeniu wykorzystania technologii do ochrony przed zagrożeniami hybrydowymi:

• mobilna aplikacja umożliwiająca obywatelom zgłaszanie przypadków nękania lub przemocy – zarówno w przestrzeni fizycznej, jak i cyfrowej – wspierająca wczesne wykrywanie zagrożeń hybrydowych i aktywizująca społeczeństwo w systemie bezpieczeństwa;
• system komunikacji kryzysowej wspomagany przez AI – rozwiązanie zapewniające bezpieczną i funkcjonalną komunikację pomiędzy obywatelami a instytucjami w sytuacjach kryzysowych;
• Media Pluralism Monitor – narzędzie wspierające analizę podatności państw na zewnętrzną manipulację informacyjną, wspomagające ochronę różnorodności przekazu medialnego i integralności demokracji;
• zestaw narzędzi STARLIGHT – opracowany z myślą o służbach porządkowych pakiet do wykrywania, analizy i przeciwdziałania dezinformacji i manipulacjom informacyjnym.

Innowacje te były omawiane zwłaszcza podczas 3. warsztatu standaryzacyjnego w Brukseli, który zgromadził przedstawicieli świata polityki, nauki, przemysłu i społeczeństwa obywatelskiego. Projekt opracował także zalecenia dotyczące wdrażania tych rozwiązań oraz ich potencjalnej industrializacji.

Po zakończeniu projektu opiekę nad siecią EU-HYBNET przejmie Europejskie Centrum ds. Walki z Zagrożeniami Hybrydowymi (Hybrid CoE). W ten sposób zostanie zapewniona ciągłość działań i dalszy rozwój narzędzi do ochrony przed zagrożeniami hybrydowymi.