Radykalizacja – bunt w skrajnej formie

Choć stereotypowo radykalizację łączymy tylko z niektórymi grupami społecznymi, może ona dotknąć niemal każdego, a wszystko zależy od towarzyszących czynników. Ponieważ skrajne postawy przyczyniają się do niszczenia tkanki społecznej, bardzo ważne jest, byśmy im przeciwdziałali, zanim się rozwiną. Musimy jednak umieć je dostrzec!

Eksperci badający nastroje społeczne dostrzegają w ostatnich latach niepokojący wzrost popularności radykalnych poglądów i skrajnych zachowań. Pojawiają się one w różnych środowiskach, przyjmują różne formy i demonstrowane są różnymi sygnałami, ale łączy je nienawiść, a nawet przemoc i terror. To z kolei stanowi zagrożenie dla społeczeństwa demokratycznego. Walka z tym zjawiskiem również musi być wielowymiarowa. Z jednej strony konieczne jest zapewnienie bezpieczeństwa osób narażonych na ataki zradykalizowanych grup i ściganie jednostek dopuszczających się przestępstw. Równie ważne jest jednak przeciwdziałanie radykalizacji.

Kluczowym elementem prewencji jest edukacja. Społeczeństwo, które potrafi szybciej zdiagnozować proces radykalizowania postaw i lepiej go rozumie, może też sprawniej zahamować jego rozwój lub nawet go wyeliminować. Polska Platforma Bezpieczeństwa Wewnętrznego od lat aktywnie działa w projektach mających dostarczyć odpowiednie narzędzia do walki z radykalizacją, a obecnie uruchamia także specjalne szkolenie dla instytucji i praktyków na temat zagrożeń wynikających z rozwoju skrajnych postaw. Przy tej okazji poprosiliśmy naszego trenera, Stanisława Czerczaka o wyjaśnienie czym jest radykalizacja i jaki ma wpływ na nasze otoczenie.

Zachęcamy zarówno do objerzenia wywiadu wideo, jak i przeczytania artykułu.

Bunt w skrajnej formie

Stanisław Czerczak jest członkiem jednej z Grup Roboczych Radicalisation Awareness Network oraz założycielem Fundacji CODEX pomagającej młodym ludziom opuścić rasistowskie lub inne ekstremistyczne ruchy. Jest również byłym, zrehabilitowanym członkiem neofaszystowskiej bojówki piłkarskich chuliganów. Od kilkunastu lat pracuje z narażoną na radykalizację młodzieżą. Jak tłumaczy:

Radykalizacja to wieloaspektowy proces, w którym osoba lub grupa przyjmuje zdecydowaną, opartą na werbalnych i niewerbalnych formach przemocy, ideologię lub światopogląd i odrzuca przyjęty przez społeczeństwo demokratyczne stan rzeczy. Jest to zaprzeczanie podstawowym wartościom demokratycznym, a także narastająca skłonność do przemocy celem narzucenia przyjętej ideologii swojemu otoczeniu. Ludzie zradykalizowani posiadają skrajne poglądy, nieakceptowane przez demokratyczne społeczeństwo. Prowadzi to z kolei do podejmowania przez nich radykalnych kroków. Zewnętrznym objawem może być specyficzny styl ubierania się, noszone emblematy czy głoszenie skrajnych haseł i udział w aktach przemocy. Bycie radykałem to bycie buntownikiem w skrajnej formie.

Niestety, w ostatnich latach obserwujemy wzrost radykalizacji polskiego społeczeństwa. Z badań do raportu „Twarze polskiej radykalizacji”[1] z marca 2023 roku, przygotowanego przez Komitet Dialogu Społecznego Krajowej Izby Gospodarczej, wynika, że ponad dwie trzecie respondentów uważa, iż Polska podzielona jest na dwa obozy, a ludzie coraz częściej wyznają skrajne poglądy. Również raporty Komendy Głównej Policji wykazują wielokrotny wzrost przestępstw związanych z propagowaniem ideologii faszystowskiej, nienawiści i ksenofobii na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat (zobacz wykresy poniżej)[2]. Jakich ludzi może dotyczyć ten problem?

Cały przekrój społeczny

Zazwyczaj wolimy, jeśli procesy, które oceniamy negatywnie, zachodzą w środowiskach i miejscach stereotypowo ocenianych jako „podejrzane”. Jak jednak zapewnia Czerczak, w przypadku radykalizacji nie możemy wskazać prostych granic, za którymi ona następuje. Okazuje się, że skrajne poglądy są domeną zarówno osób młodych, jak i starszych, mężczyzn i kobiet, bez względu na wykształcenie czy zamożność domu, z którego pochodzą. Radykalizacji mogą ulegać osoby nigdy nie karane, przestępcy odsiadujący wyrok oraz ci, którzy już wyszli z więzienia, imigranci, jak i obywatele z wielopokoleniową tradycją.

To dlatego, że proces radykalizacji jest bardzo złożony. Składa się z wielu czynników. Z tego powodu nie da się jednoznacznie zdefiniować grupy społecznej narażonej na uleganie skrajnym wpływom. Każda z wcześniej wymienionych grup może być na nie odporna, do czasu, gdy wystąpi dostatecznie wiele czynników, które stworzą podatny grunt pod radykalizację. Dotyczy to zarówno sfery emocjonalnej danej osoby, jak i okoliczności zewnętrznych, takich jak na przykład presja społeczna na materialny sukces.

Warto tutaj dodać, że ogromną rolę w procesie radykalizacji odgrywa internet, a szczególnie media społecznościowe, które pomagają łączyć się jednostkom o skrajnych poglądach w liczniejsze grupy. Co więcej, algorytmy sterujące doborem wyświetlanych treści w tych serwisach mają tendencję do prezentowania materiałów podobnych do już wyświetlonych przez danego użytkownika. Może to w efekcie budzić wrażenie, że jego poglądy mają więcej zwolenników, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Wspiera to poczucie pewności siebie i wzrost widocznych objawów radykalizacji już w życiu realnym, co w Polsce możemy obserwować na przykład na niektórych stadionach piłkarskich i w miastach, w których grupy kibicowskie są szczególnie aktywne.

Postawy ekstremistyczne często można zaobserwować w grupach piłkarskich chuliganów.

Poczucie wyższości i przynależności

Popularność ruchów ekstremistycznych wynika jednak nie tylko z idei, które aktualnie odpowiadają na bolączki społeczeństwa. Stanisław Czerczak, który osobiście tego doświadczył, tak opisuje wpływ tych grup:

Uwikłani w ruchy ekstremistyczne to bardzo często sprawcy, ale też ofiary prześladowań i przestępstw, a skrajne organizacje pozwalają im znaleźć głębsze znaczenie i sens życia. Wzbudzają one w swoich członkach poczucie wyższości i przynależności. Grupy te często funkcjonują niczym sekty i mają zapędy militarne. Stąd też konsekwencje radykalizacji jednostki mają wpływ na rodzinę i osoby z bliskiego otoczenia: np. bloku, osiedla bądź grupy w mediach społecznościowych.

Natomiast w szerszym kontekście, ruchy radykalne są zjawiskiem zagrażającym społeczeństwom demokratycznym. W skrajnej formie prowadzącą bowiem do przemocy i aktów terroru wymierzonych w innych członków społeczeństwa, których zradykalizowane grupy uznają za wrogów. Radykalizacja niemal zawsze prowadzi do wzrostu nienawiści, przemocy i pogardy. Co gorsza, skrajne postawy wymierzone w jedną z grup społecznych, mogą wywołać reakcję w formie równie skrajnej odpowiedzi obronnej. Niestety polaryzacja i radykalizacja poglądów politycznych w Polsce jest kolejną przeszkodą na drodze do walki z tym zjawiskiem. Nie tylko dzieli ona rodziny, ale też utrudnia współpracę oraz budowanie więzi i społeczeństwa obywatelskiego.

Ruchy radykalne łączy nienawiść, a nawet przemoc i terror. To z kolei stanowi zagrożenie dla społeczeństwa demokratycznego.

Radykalizacja, ekstremizm i polaryzacja – współczesne zagrożenia dla społeczeństwa

Nie oznacza to jednak, że nie możemy przeciwdziałać ruchom ekstremistycznym. Wręcz przeciwnie! Inicjatywy prewencyjne są możliwe na wielu poziomach. Jednym z takich działań jest zwiększanie świadomości na temat radykalizacji wśród praktyków mogących zauważyć w środowiskach, w których pracują pojawienie się skrajnych postaw i odpowiednio wcześnie na nie zareagować, by zatrzymać ich dalszy rozwój. Właśnie w tym celu Polska Platforma Bezpieczeństwa Wewnętrznego uruchamia szkolenie „Radykalizacja, ekstremizm i polaryzacja – współczesne zagrożenia dla społeczeństwa”, którego celem jest przybliżenie uczestnikom zjawiska i zagrożeń wynikających z radykalizacji postaw społecznych, pokazanie różnych form radykalizacji spotykanych w Polsce, w tym możliwych „nowych” form oraz przygotowanie do efektywnego im przeciwdziałania.

Szkolenie jest prowadzone przez Stanisława Czerczaka, który większość swojego dorosłego życia poświęcił na przeciwdziałanie zjawisku dyskryminacji, nietolerancji oraz nienawiści. Jego specjalizacją są innowacyjne strategie wyjścia ze zradykalizowanych grup. W swojej pracy bazuje między innymi na własnym doświadczeniu, gdyż jako nastolatek był zaangażowany w skrajnie prawicowe grupy ekstremistyczne. Obecnie prowadzi zajęcia z nauczycielami, uczniami, policjantami i funkcjonariuszami Służby Granicznej.

Zapisy na pierwszą edycję szkoleń są dostępne pod tym linkiem:

Sprawdź szkolenie!

Szkolenie odbędzie już 21 września 2023 roku w formule online. Liczba miejsc ograniczona.

Polska Platforma Bezpieczeństwa Wewnętrznego ma bogate portfolio inicjatyw, których wspólnym mianownikiem jest przeciwdziałanie radykalizacji. Jeżeli interesuje Cię rozwijanie oraz ewaluacja działań profilaktycznych w oparciu o podejścia potwierdzone naukowo (evidence-based) we wspomnianym obszarze, zachęcamy do sprawdzenia projektu INDEED. Jeśli natomiast chcesz dowiedzieć się jakie są rekomendacje dla współpracy pomiędzy służbami i sektorem pozarządowym w zakresie zapobiegania radykalizacji w środowisku więziennym, koniecznie odwiedź stronę projektu MIRAD. Z kolei współpraca wielosektorowa w zakresie zapobiegania ekstremizmowi i zapewnienia skutecznej integracji uchodźców i osób starających się o azyl jest celem projektu IN2PREV.

[1] https://wiez.pl/projekt/twarze-polskiej-radykalizacji/

[2] Marzena Kordaczuk-Wąs Diagnoza zagrożenia radykalizacją oraz potrzeb dotyczących kluczowych aspektów programu profilaktycznego opartego na dowodach, Warszawa 2023, s. 11.